Η λεκτική επικοινωνία, ως συνειδητή κοινωνική δραστηριότητα, είναι μια σκόπιμη λειτουργία αλληλοεπίδρασης, της οποίας η πειθώ είναι ένας από τους στόχους της. Μέσω αυτής ο δέκτης αποδέχεται την ορθότητα μιας άποψης, ενστερνίζεται και υιοθετεί ιδέες κι ενεργεί σύμφωνα με αυτές. Επομένως, η τέχνη της πειθούς είναι μια ικανότητα που προσφέρει στον κάτοχό της τη δυνατότητα να επιβάλλεται, για να προωθεί τις επιδιώξεις του. Από την άλλη, μπορεί να μετατραπεί σε μια επικίνδυνη δύναμη χειραγώγησης όσων αδυνατούν να διακρίνουν τις τεχνικές με τις οποίες ο πομπός προσπαθεί κάθε φορά να επιβάλλει τη δική του – ορθή ή εσφαλμένη – γνώμη ή θέληση. Γι’ αυτό απαιτείται να αποκρυπτογραφούμε τις τεχνικές πειθούς, ώστε να μπορούμε να τις διακρίνουμε σε ένα προφορικό ή γραπτό κείμενο και να τις αξιολογούμε αντικειμενικά. Ποιες, λοιπόν, είναι αυτές οι τεχνικές – τρόποι πειθούς και ποια μέσα χρησιμοποιεί ο πομπός, για να πείσει το δέκτη;
Ποιοι οι τρόποι και τα μέσα πειθούς (ποια η τεχνική \ στρατηγική) που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας ;
Η πειθώ επιδιώκεται με την επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα, στην αυθεντία και στο ήθος (πομπού – αντιπάλου/ δέκτη).
Σημείωση : Σε περίπτωση που ζητηθούν οι τρόποι ( ο τρόπος πειθούς ) οπωσδήποτε θα τεκμηριώσουμε την απάντησή μας , παραθέτοντας και τα μέσα πειθούς , με αναφορές στο κείμενο. Το ίδιο ισχύει και στην αντίθετη περίπτωση που θα μας ζητηθούν τα μέσα πειθούς , οπότε και θα γίνει αναφορά στον τρόπο πειθούς.
- I) Επίκληση στη λογική : Παροχή ερεθισμάτων στη σκέψη του δέκτη , ώστε πλέον να λειτουργήσει με βάση τη λογική . Ο πομπός επικαλείται τη λογική , προκειμένου να αποδείξει τη θέση του ή να ανασκευάσει \ αναιρέσει μιαν άλλη, καταδεικνύοντας ότι προσκρούει στους κανόνες της λογικής. Για να πείσει, λοιπόν, για την ορθότητα ή όχι των θέσεων, χρησιμοποιεί λογικές αποδείξεις, δηλαδή λογικά μέσα πειθούς – τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια – που τα οργανώνει μέσω των συλλογισμών.
Επιχειρήματα : είναι η διάρθρωση των θέσεων του πομπού σε σειρά προτάσεων, τις προκείμενες , που τις διέπει λογική σχέση και καταλήγουν σ’ αιτιολογημένο συμπέρασμα ( θεωρητικός συλλογισμός για τη στήριξη ή ανατροπή μιας θέσης ). Αυτό επιτυγχάνεται μέσω συλλογισμών, προτάσεων κρίσεως, ερωτηματικών προτάσεων ή ρητορικών ερωτημάτων. Προϋπόθεση επιχειρήματος – συλλογισμού είναι η ύπαρξη κοινών όρων στις προκείμενες (όχι πάντα). Tο επιχείρημα έχει την εξής μορφή :
- α΄ προκείμενη πρόταση ( Μείζων )
- β΄ προκείμενη πρόταση ( Ελάσσων )
- Συμπέρασμα (είναι πρόταση / περίοδος στην αποδοχή της οποίας καταλήγουν οι προκείμενες. Είναι δηλαδή το λογικό επακόλουθο των προκείμενων).
π.χ. – Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί
Ο Σωκράτης είναι θνητός
Άρα : Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος
Πρέπει να σημειώσουμε ότι ένα επιχείρημα ισοδυναμεί με μια αιτιολόγηση, π.χ.: Ο Σωκράτης είναι θνητός, επειδή είναι άνθρωπος. Παραλείπεται , δηλαδή , η μείζων προκείμενη ως αυτονόητη κι αυταπόδεικτη ( αν και δεν είναι πάντοτε ) . Γι’ αυτό , όταν σ’ ένα κείμενο υπάρχουν αιτιολογήσεις , ο συγγραφέας του πείθει με επίκληση στη λογική .
Εντοπισμός επιχειρήματος: Ενώ είναι εύκολο να εντοπίσουμε τα μέρη που συνθέτουν ένα επιχείρημα, όταν αυτό εμφανίζεται στην τυπική σχηματική μορφή του (δηλαδή προκείμενες και συμπέρασμα), είναι αρκετά δύσκολο να διακρίνουμε τη δομή του μέσα στο κείμενο. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο συλλογισμός στην τυπική και σύντομη μορφή του περιέχει μόνο προτάσεις – κρίσεις. Σε ένα κείμενο, όμως, ένα επιχείρημα έχει ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολύπλοκη. Γι’ αυτό χρειάζεται να διακρίνουμε τις προτάσεις – κρίσεις που αποτελούν τα μέρη του επιχειρήματος από τις δευτερεύουσες ιδέες που τα συμπληρώνουν ή τα αναλύουν.
Παράδειγμα: α) Η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη (συμπέρασμα), ο οποίος επιδιώκεται πρωταρχικά με την άσκηση συγκράτησης κι ελέγχου, σε εκείνον που έχει ήδη εγκληματήσει, για να μην υποτροπιάσει. Γιατί ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου (πρώτη προκείμενη), την οποία η θανατική ποινή καταστρέφει (δεύτερη προκείμενη).
Το επιχείρημα θα μπορούσε να δοθεί με την εξής τυπική δομή:
Προκείμενες: α. Ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.
β. Η θανατική ποινή καταστρέφει τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.
Συμπέρασμα: Επομένως, η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη.
β) «Με τη διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς, ασκήθηκαν πιέσεις από διεθνή όργανα, ώστε οι κάτοικοι των φτωχότερων κρατών να στραφούν σε καλλιέργειες προϊόντων που θα εξάγονταν στις πλουσιότερες χώρες. Έτσι, εγκατέλειψαν την παραγωγή αγροτικών προϊόντων βασικών για τη διατροφή τους, τα οποία ανέλαβαν πολυεθνικές που κερδοσκοπούν, αυξάνοντας υπέρογκα τις τιμές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι κάτοικοι του Νότου δαπανούν το 80% του εισοδήματός τους σε τρόφιμα (ψωμί, ρύζι, κ.λπ.) που, μέχρι πρότινος, καλλιεργούσαν μόνοι τους, με συνέπεια να γίνονται έρμαια των δυνάμεων της αγοράς. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης ευθύνεται για την επισιτιστική κρίση που πλήττει την περιθωριοποιημένη πλειονότητα του παγκοσμίου πληθυσμού».
Ανάλυση (τυπικός συλλογισμός της λογικής):
Προκείμενη (1): «Με τη … χώρες».
Προκείμενη (2): «Έτσι … τιμές».
Προκείμενη (3): «Κατ’ αυτόν … αγοράς».
Συμπέρασμα: «Είναι … πληθυσμού».
Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας επικαλείται τη λογική του δέκτη, οργανώνοντας ένα λογικό επιχείρημα. Πιο αναλυτικά, υποστηρίζει τη θέση «το καπιταλιστικό … πληθυσμού». Το συμπέρασμα αυτό αιτιολογείται με το απόσπασμα «Με τη … της αγοράς» (προκείμενες), κάτι που διαφαίνεται με τη διαρθρωτική φράση «είναι, λοιπόν, φανερό».
Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί επιχειρήματα, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε:
- Ποια κύρια θέση επιχειρεί να αποδείξει ο πομπός (συμπέρασμα);
- Ποιες επιμέρους θέσεις (προκείμενες) παραθέτει, με σκοπό να αιτιολογήσει την κύρια θέση του;
- Υπάρχουν εκφράσεις που καθιστούν σαφές ότι συνάγεται κάποιο συμπέρασμα μέσα από την παράθεση σχετικών προκειμένων;
- παραδείγματα (από τη σύγχρονη ή την ιστορική , την ατομική ή τη συλλογική εμπειρία.), π.χ. Πολλοί φοβούνται ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει προσλάβει διαστάσεις και μορφές που απειλούν τον πολιτισμό. Προφανές παράδειγμα είναι αυτό των πυρηνικών όπλων, που μπορούν να καταστρέψουν την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.
- αλήθειες ( αυταπόδεικτες , καθολικά αποδεκτές γνώμες \ αλήθεια ή προσωπικές γνώμες ), π.χ. α) Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι ζούμε στην εποχή της πληροφόρησης. β) Οι υπολογιστές, οι τηλεπικοινωνίες και η κρυπτογραφία καθιστούν υπόθεση ρουτίνας την άψογη οργάνωση και διεξαγωγή ψηφοφοριών μέσα σε λίγες ώρες.
- επικαιρικά ή ιστορικά γεγονότα, π.χ. α) Ο σεισμός του Μπάμ στο Ιράν, που έγινε ακριβώς ένα χρόνο πριν, προκάλεσε ολοκληρωτική καταστροφή. β) Στην Καλιφόρνια και στην Ελβετία ένα όχι αμελητέο μέρος της νομοθεσίας γίνεται σήμερα με δημοψηφίσματα (όπως αυτό που προ ημερών απέρριψε την κατάργηση του ελβετικού στρατού).
- αυθεντίες, π.χ. α) Ο Στέφαν Βολφ. Καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Βρετανικό πανεπιστήμιο του Μπαθ, αποκαλεί τους νέους αυτούς «Γενιά Erasmus», σύμφωνα με το πρόγραμμα φοιτητικών ανταλλαγών της Ε.Ε. β) Όλο και λιγότεροι πολίτες ψηφίζουν, με όλο και μεγαλύτερη αηδία και βαρύτερη καρδιά, και το αποτέλεσμα έχει όλο και μικρότερη σημασία – όπως λέει ο Φρίντμαν στο βιβλίο του το Λέξους και η ελιά, η εκλογή είναι συνήθως «ανάμεσα σε Κόκα – Κόλα και Πέπσι».
- στατιστικά στοιχεία, π.χ. Εδώ και σαράντα χρόνια, παρά τη σημαντική αύξηση του πλούτου που παράγεται στον πλανήτη, παρατηρείται έκρηξη των ανισοτήτων: το 1960, το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στο 20% των φτωχότερων και στο 20% των πλουσιότερων ήταν 1 προς 30. Σήμερα είναι 1 προς 80.
- δεδομένα ή πορίσματα – αποτελέσματα ερευνών, π.χ. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα», υπάρχουν 80.000 πτυχιούχοι αυτών των ειδικοτήτων που εμπίπτουν σε μια από τις τρεις κατηγορίες, που ανέφερα πιο πάνω.
- γνωμικά , ρητά , αποφθέγματα, π.χ. «Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός».
- εποπτείες ή αντιλήψεις των αισθήσεων, π.χ. Όλοι μας ακούμε καθημερινά τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος, και ιδιαίτερα στους παθητικούς καπνιστές.
- Μαρτυρίες, π.χ. Όσοι έχουν κάνει χρήση ναρκωτικών αναφέρουν ότι ζουν σε έναν «τεχνητό παράδεισο».
- ιστορικά στοιχεία π.χ. Πίσω στο χωριό! Η κοινοβουλευτική δημοκρατία – τεράστια κατάκτηση πριν από 230 χρόνια και στην Ελλάδα όνειρο άπιαστο μόλις πριν από 30 – βρίσκεται σε κρίση παντού. [ιστορικό τεκμήριο].
Αξιολόγηση τεκμηρίων: Τα τεκμήρια αποτελούν, θεωρητικά, αυταπόδεικτα δεδομένα της πραγματικότητας που χρησιμοποιούνται από έναν πομπό για να αποδειχθεί η ισχύς μιας κρίσης που συνάγεται ως συμπέρασμα. Αντίστοιχα, λοιπόν, προς ό,τι ισχύει στα επιχειρήματα, τα τεκμήρια χρειάζεται να αξιολογηθούν ως προς το βαθμό στον οποίο ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (αλήθεια) και ως προς το βαθμό στον οποίο σχετίζονται λογικά με το συμπέρασμα που συνάγεται (εγκυρότητα). Διαβάστε στον επόμενο πίνακα πότε ένα τεκμήριο δε συνάδει με τα κριτήρια της αλήθειας και της εγκυρότητας:
Έλεγχος αλήθειας: Οι προκείμενες που περιέχουν τεκμήρια δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, όταν:
- Προσωπικές γνώμες προβάλλονται ως αλήθειες καθολικού κύρους.
- Διατυπώνονται απόψεις από ειδικούς σε τομείς που δε σχετίζονται με το θέμα που πραγματεύεται ο πομπός.
- Παρουσιάζονται ανεπεξέργαστες επιστημονικοφανείς κρίσεις, καθώς και κρίσεις που δεν έχουν προκύψει μέσα από επιστημονικά αποδεκτές μεθόδους.
- Αναπαράγονται παραποιημένα στοιχεία.
- Βασίζονται σε στερεότυπα ή σε παρωχημένες κι ανεξακρίβωτες απόψεις.
- Μεμονωμένα φαινόμενα ή μετρήσεις οδηγούν σε διατύπωση κανόνων καθολικής και διαχρονικής ισχύος.
- Επιδιώκεται η υπερβολική παράθεση στατιστικών, παραδειγμάτων ή θέσεων που έχουν διατυπωθεί από ειδήμονες (αυθεντίες), για να καλυφθεί η έλλειψη επιχειρημάτων.
- II) επίκληση στο συναίσθημα : στην περίπτωση αυτή , ο πομπός επικαλείται το συναίσθημα του δέκτη, προκειμένου να του προκαλέσει συγκεκριμένα συναισθήματα , όπως οργή ,αγανάκτηση, απέχθεια, μίσος, φόβο, ανησυχία, δυσπιστία, απογοήτευση, περιφρόνηση, ικανοποίηση, θάρρος, εκτίμηση, εμπιστοσύνη, ενθουσιασμό, προσδοκία, αισιοδοξία … Στόχος , δηλαδή, είναι η διέγερση των συναισθημάτων του δέκτη ,τα οποία θα τον παρακινήσουν στην επιθυμητή για τον πομπό συμπεριφορά και θα τον παροτρύνουν ενδεχομένως σε μια απόφαση/ενέργεια ή θα τον αποθαρρύνουν από μια άλλη. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις συνήθως κρίνεται ανεπαρκής η λογική, για να πειστεί ο δέκτης με την αποδεικτική ισχύ των συλλογισμών του.
- Την ψυχική διάθεση του ακροατηρίου
- Σε ποιους απευθύνει το συναίσθημα
- Τα αίτια που το προκαλούν
- Ποια ψυχική διάθεση θέλουμε να δημιουργήσουμε
- Πώς θα το επιτύχουμε
είναι :
- Η περιγραφή (π.χ. καταστάσεων), π.χ. α) Ο πολιτικός περιγράφει παραστατικά την έκταση, τον παλμό και τη συμμετοχή μιας πολιτικής συγκέντρωσης του κόμματός του, για να προκαλέσει ενθουσιασμό και αυτοπεποίθηση στους οπαδούς του, ανησυχία κι ανασφάλεια στους πολιτικούς του αντιπάλους β) Είναι ώρες που, περιδιαβαίνοντας την πόλη, αντικρίζω το σημερινό της πρόσωπο, αναπολώ με κάποια νοσταλγία αυτό που ήταν πριν και χάθηκε οριστικά. Τις παλιές γειτονιές με τα χαμηλά σπίτια, τις αυλές, την αραιή δόμηση, τον τρόπο που έπεφτε το φως φτάνοντας σχεδόν σε κάθε σημείο του εδάφους, τα δέντρα που σκίαζαν τους δρόμους, τον καθαρό αέρα… Άλλες πάλι σκέφτομαι μην τυχόν το μέλλον μάς επιφυλάσσει εποχές πολύ χειρότερες από τη σημερινή, με ακόμη πιο καταπιεστική αρχιτεκτονική και κτήρια αλλόκοτα, δύσμορφα κι επιθετικά, όπου οι άνθρωποι θα κατοικούν «κρεμασμένοι» σε πανύψηλα μεγαθήρια, μακριά από το έδαφος, που μπροστά τους οι σημερινές πολυκατοικίες θα φαντάζουν εξαιρετικά δείγματα μιας ανθρώπινης, ζωντανής και οικείας αρχιτεκτονικής. (Ο συγγραφέας περιγράφει την εικόνα της πόλης κατά το παρελθόν «γειτονιές με χαμηλά σπίτια, αυλές, αραιή δόμηση, το φως έπεφτε σχεδόν σε κάθε σημείο του εδάφους, τα δέντρα σκίαζαν τους δρόμους» και στο μέλλον «κτήρια αλλόκοτα, δύσμορφα κι επιθετικά, οι άνθρωποι θα κατοικούν κρεμασμένοι σε πανύψηλα μεγαθήρια μακριά από το έδαφος»).
- Η αφήγηση, π.χ. ευχάριστων ή δυσάρεστων καταστάσεων, π.χ. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το κορυφαίο μουσείο του είδους διεθνώς, το καμάρι και θεμέλιο της ταυτότητάς μας, αδυνατεί να υποδεχτεί παιδιά και να τους δείξει εμπράγματη την ιστορία τους, να τα εισαγάγει στο πολυδιδαγμένο ελληνικό θαύμα. Τα παιδάκια μπαίνουν με μια ξεναγό εντελώς άσχετη στη μουσειοπαιδαγωγική, περπατούν ανάμεσα σε μινωικά, κούρους, κυκλαδικά, μυκηναϊκά, αττικά αγγεία και ταφικές στήλες, απορούν, ρωτάνε, δεν λαβαίνουν απαντήσεις, βαριούνται, ενθουσιάζονται με τον τζόκεϊ των Αντικυθήρων, βγαίνουν τσιρίζοντας στον ήλιο και ξαναμπαίνουν στο πούλμαν περίπου όπως βγήκαν. Κάπως έτσι τα Ελληνόπουλα έρχονται σε επαφή με την κληρονομιά τους: χαζεύοντας, βουβά, ακαθοδήγητα, πού; Στα μεγαλύτερα μουσεία της χώρας.
Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας αφηγείται την περιδιάβαση των παιδιών στα σύγχρονα ελληνικά μουσεία (μπαίνουν/ περπατούν/ ρωτάνε/ δε λαβαίνουν απαντήσεις/ βαριούνται/ ενθουσιάζονται/ βγαίνουν/ ξαναμπαίνουν στο πούλμαν).
- Η συγκινησιακή γλώσσα (συγκινησιακά φορτισμένος λόγος):
- Σκώμματα, περιπαικτική διάθεση, ειρωνεία: η ειρωνική αντιμετώπιση, όταν εκδηλώνεται διακριτικά, συμβάλλει στην υποτίμηση των θέσεων/επιχειρημάτων του αντιπάλου. Επειδή ο δέκτης έχει την τάση να συμμερίζεται την περιπαικτική διάθεση του πομπού, αποκτά ευνοϊκή διάθεση προς αυτόν, π.χ. Ο πολιτικός, που πρόσκειται στην αντιπολίτευση, αναφέρεται ειρωνικά στο «τεράστιο έργο της κυβέρνησης» και στην «εμπειρία των στελεχών της», για να αποκαλύψει την απουσία έργου και την απειρία της. Το κοινό γελά, επιδοκιμάζει τη σκωπτική διάθεση του ομιλητή και τον υπαινιγμό του.
- χιούμορ (πνευματώδης αστεϊσμός): δημιουργεί ευχάριστη ατμόσφαιρα και κεντρίζει την προσοχή του δέκτη, με αποτέλεσμα να διάκειται ευνοϊκά προς τον πομπό, π.χ. Ο καθηγητής αντιμετωπίζει με χιούμορ μια μικρή «παρεκτροπή» κάποιου μαθητή, για να εκτονώσει την ένταση και να εξασφαλίσει θετικό κλίμα στην τάξη. Παράδειγμα ειρωνείας και χιούμορ: […] Το Πολυτεχνείο μετατοπίστηκε στα Σύμβολα, ακριβώς για να μη σημαίνει ή για να σημαίνει κάτι το γενικώς αποδεκτό, δηλαδή κάτι το εύκολα αφομοιώσιμο και, κατά συνέπεια, το ακίνδυνο. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το κορυφαίο συμβάν του αντιδικτατορικού αγώνα δεν προήλθε ποτέ από τους δεδηλωμένους εχθρούς του, από τους ακροδεξιούς ας πούμε, που χρόνια τώρα επιμένουν να βεβηλώνουν τη μνήμη των νεκρών αρνούμενοι τον ίδιο το θάνατο των παλικαριών και θεωρώντας τον «τέχνασμα των αναρχοκομμουνιστών». Ο μεγαλύτερος κίνδυνος προήλθε και προέρχεται από την πτέρυγα εκείνη όπου συνωθούνται οι κατά δήλωση φίλοι του και συνεχιστές του, οι οποίοι βεβαίως, ποικίλλουν: είναι, πρώτον, όσοι, διά της αδάπανης ηρωολογίας, μείωσαν ή και μηδένισαν την υλική ιστορικότητα του γεγονότος και το εκτόπισαν βαλσαμωμένο στην περιοχή του «θαύματος», άρα του στέρησαν την πολιτικότητά του, τη συνάφειά του με ανθρώπινες δυνάμεις και με οράματα ανθρώπων. Δεύτερον, όσοι δοκίμασαν να το σφετεριστούν, να καπαρώσουν την «αποκλειστικότητά» του (πρωτίστως δε οι κομματικοί μηχανισμοί, που μάλλον διά της απουσίας τους παρά διά της παρουσίας τους έλαμψαν τω καιρώ εκείνω, αφού δεν κατόρθωσαν να «οργανώσουν» το εξεγερμένο αυθόρμητο μέσα στα δικά τους στεγνά καλούπια). Τρίτον, όσοι επιζητούσαν να εγκλωβίσουν το γεγονός στην προθήκη κάποιου μουσείου αδρανούς ιστορίας (ένα ακόμη μπιμπελό), δήθεν για να μη «σκονίζεται». Τον τόνο, τα τελευταία χρόνια, τον δίνουν οι επαγγελματίες του χλευασμού είτε από την τηλεόραση είτε από τα περιοδικά της χλιδάτης ημιπορνογραφικής τιποτοφροσύνης. Για να διευκολύνουν το κατεδαφιστικό τους έργο, ταυτίζουν δολίως το Πολυτεχνείο με μερικούς από τους επώνυμους πρωταγωνιστές του οι οποίοι έχουν από καιρό αποσκιρτήσει από τον τοτινό ιδεολογικό τους εαυτό, εθισμένοι ή απλώς καταπονημένοι και αποκαρδιωμένοι (κι αυτά είναι πράγματα απολύτως ερμηνεύσιμα). Ταυτόχρονα ταυτίζουν τις επετειακές εκδηλώσεις είτε με την κνίσα των σουβλατζήδων και με το λαθρεμπόριο που αναπτύσσεται στα πέριξ του ιδρύματος είτε με το τελετουργικό βίας που στήνουν εθιμικώ δικαίω οι θιασώτες των «αναπαραστάσεων» (υπό τις κάμερες πλέον των καναλιών που σπεύδουν να ακροβολιστούν, νοικιάζοντας επίζηλες θέσεις στους πάνω ορόφους πολυκατοικιών της περιοχής, όχι για να «καταγράψουν γεγονότα», αλλά ίσως για να τα εκμαιεύσουν ή γι να τα προσανατολίσουν, και πάντως για να τα «τοκίσουν»). Ο στόχος τους, βεβαίως, ο στόχος όσων «ντύνονται φίλοι», δεν είναι τόσο αγαθός όσο θέλει να εμφανίζεται. Ονειδίζοντας μερικούς από τους «πρωταγωνιστές», που εφθάρησαν ήδη από τη μικροηδονή της Δύναμης ή υπετάγησαν στην «αρχή της πραγματικότητας», επιδιώκουν να μαγαρίσουν συνολικά το εγχείρημα. Ελεεινολογώντας και οικτίροντας το παρόν, επιζητούν να απαξιώσουν αναδρομικά την ιστορία, το Πολυτεχνείο της ιστορίας, επιζητούν να επιβάλλουν την άποψη ότι το Πολυτεχνείο νοσούσε εξ αρχής, άρα το «νόημά» του δεν μπορούσε να οδηγήσει πουθενά αλλού από εκεί όπου ήδη οδήγησε […]
Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας επικαλείται το συναίσθημα του δέκτη, με τη χρήση χιούμορ και ειρωνείας. Μολονότι τα όρια μεταξύ χιούμορ και ειρωνείας δεν είναι ευδιάκριτα, είναι εφικτό να χαρακτηρίσουμε χιουμοριστική την παράθεση στιγμιότυπων της καθημερινότητας (6η παρ. : επετειακές εκδηλώσεις με την κνίσσα των σουβλατζήδων, με το λαθρεμπόριο που αναπτύσσεται και τις κάμερες που ακροβολίζονται στις πολυκατοικίες) και τη συνύπαρξη λόγιων εκφράσεων (τω καιρώ εκείνω, εθιμικώ δικαίω), λαϊκών (καπαρώσουν, καλούπια, μπιμπελό, τοκίσουν), νεολογισμών (ημιπορνογραφικής τιποτοφροσύνης) και απροσδόκητων λεκτικών συνδυασμών (αδάπανης ηρωολογίας, μικροηδονή της Δύναμης). Η ειρωνεία εντοπίζεται στα σημεία που γίνεται πιο καυστικός και στρέφεται σε βάρος των ακροδεξιών (2η παρ.), των φίλων και συνεχιστών του αντιδικτατορικού αγώνα (3η παρ.) και των ΜΜΕ (4η, 5η, 6η παρ.). Η ειρωνεία αυτή εμφανίζεται με την κατάλληλη επιλογή λέξεων που ουσιαστικά αυτοαναιρούνται (τέχνασμα των αναρχοκομμουνιστών, φίλοι και συνεχιστές, έλαμψαν) και με αρνητικούς χαρακτηρισμούς (οι επαγγελματίες του χλευασμού, κατεδαφιστικό έργο, για να προσανατολίσουν τα γεγονότα).
- ποιητική γλώσσα: η χρήση σχημάτων λόγου, όπως μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις από τον πομπό δημιουργεί συγκινησιακή φόρτιση στο δέκτη, π.χ. Σε εθνική γιορτή ο ομιλητής χρησιμοποιεί ποιητικές εκφράσεις, για να διεγείρει την περηφάνια και το θαυμασμό για τα ηρωικά κατορθώματα των προγόνων: «Αισθάνομαι τον εαυτόν μου ισχνόφωνον, προκειμένου να εκφράσω από της θέσεως αυτής τον δίκαιον εθνικόν έπαινον προς τους τίμιους συμπολίτας μας, οι οποίοι έδωσαν το δυναμικό παρόν εις το προσκλητήριον της Ελευθερίας και του αγνού πατριωτισμού».
- το κατάλληλο ύφος – δραματικό , ειρωνικό , σαρκαστικό , χιουμοριστικό , λογοτεχνικό,
- αναλογία ,
- οικείο – άμεσο ύφος ( άμεση αποστροφή στον αναγνώστη π.χ. σκεφτείτε, αναλογιστείτε … ),
- επιλογή παραδειγμάτων «φορτισμένων» συναισθηματικά,
- αφθονία επιθέτων – προσδιορισμών,
- χρήση του α΄ και β΄ ρηματικού προσώπου,
- χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων – φράσεων, δηλαδή λέξεις και φράσεις που παραπέμπουν στον κόσμο των αξιών, π.χ. «πατρίς – θρησκεία – οικογένεια», «κράτος δικαίου», «λαός», «πατρίδα», «ανθρώπινα δικαιώματα» κ.λπ.). Για να προξενήσει ο πομπός τα κατάλληλα συναισθήματα, συνδέει τέτοιες έννοιες είτε με την υπόσχεση της εκπλήρωσής τους είτε με την απειλή της στέρησής τους (κινδυνολογία, τρομολαγνεία).
- ρητορικά ερωτήματα: οι ρητορικές ερωτήσεις επιδιώκουν να αφυπνίσουν τον εφησυχασμένο δέκτη, καθώς διεγείρουν το ενδιαφέρον του και τον δεσμεύουν να συμφωνήσει, εφόσον οι απαντήσεις είναι δεδομένες. Στο παρακάτω παράδειγμα ο αρθρογράφος με ρητορικές ερωτήσεις προσπαθεί να αφυπνίσει τον επαναπαυμένο κι ανυποψίαστο αναγνώστη, διεγείροντας συναισθήματα ανησυχίας και φόβου για τους πιθανούς κινδύνους της ανεξέλεγκτης επιστημονικής ανάπτυξης στον τομέα της Γενετικής: «Ποιος θα καθορίσει πού αρχίζουν και πού τελειώνουν τα όρια της ανθρώπινης παρεμβάσεως στο έργο της Φύσης; Αν αύριο τροποποιήσουμε το γονίδιο της νόσου Αλτσχάιμερ, γιατί μεθαύριο δε θα παρέμβουμε στο γονίδιο του ύψους, του χρώματος, των ματιών ή της (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό) ευφυϊα, ζωντανεύοντας τους χειρότερους εφιάλτες που νομίζαμε ότι είχαμε οριστικά ξορκίσει;»
- χρήση εικόνων,
- ανάλογα σημεία στίξης (ειδική χρήση της στίξης): Ο συντάκτης ενός κειμένου, μέσα από τα σημεία στίξης, σχολιάζει όσα γράφει, ενώ, ταυτόχρονα, παρέχει και «οδηγίες» στον αναγνώστη για τον τρόπο με τον οποίο οφείλει να διαβάσει το κείμενο. Η κατάλληλη, λοιπόν, χρήση των σημείων στίξης είναι δυνατό να διεγείρει πλήθος συναισθημάτων στο δέκτη (θαυμασμό, έκπληξη, αποστροφή κ.λπ.).
- χρήση προστακτικής και (ευχετικής) υποτακτικής έγκλισης,
- επανάληψη λέξεων – φράσεων, επίκληση ενοχών ),
- μεγαλοστομία .
Στην τελευταία έκθεση της UNICEF περιλαμβάνονται συγκλονιστικά στοιχεία για την κατάσταση των παιδιών στον κόσμο. Εκατομμύρια παιδιά στερούνται ικανοποιητική στέγαση, νερό, υπηρεσίες υγείας, σχολείο, φαγητό κ.λπ. [λέξεις – αξίες].
Αυτά τα εκατομμύρια αφορούν αθώες ψυχούλες. [ποιητική λειτουργία] Αν προσθέσουμε και τους γονείς τους μπορούμε να έχουμε την εικόνα της ντροπής,[μεταφορά] δημιούργημα του τσουνάμι της παγκοσμιοποίησης! [μεταφορά – ειδική χρήση της στίξης] Σχεδόν δύο εκατομμύρια παιδιά σκοτώθηκαν σε πολέμους και τοπικές συγκρούσεις που προκάλεσαν άνθρωποι. Πόσοι συγκινήθηκαν; Ποια βοήθεια προσφέρθηκε στους γονείς τους; Επιδεικνύουμε την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη μας [λέξεις – αξίες] μόνο στα θύματα των φυσικών καταστροφών κι αγνοούμε τα δικά μας θύματα; [ρητορικά ερωτήματα]. Η κοινωνία της ευημερίας και της κατανάλωσης έχει καθιερώσει πλήθος εορτές για να τιμήσει τη μάνα, το παιδί, τον πατέρα, τον έρωτα κ.ά. [λέξεις – αξίες] Μήπως τις ημέρες των Χριστουγέννων, [λέξη που παραπέμπει στο θρησκευτικό συναίσθημα] ημέρες χαράς και αγάπης, πρέπει να καθιερωθεί μια εκστρατεία ανάλογη αυτής που ζήσαμε αυτές τις ημέρες για τα παιδιά του λεγομένου Τρίτου Κόσμου; [ρητορικό ερώτημα] Ας γίνουμε [ευχετική υποτακτική] οι πρωτοπόροι της παγκόσμιας ανθρωπιάς κι αλληλεγγύης. Αποδείξαμε ότι μπορούμε. [α΄ πρόσωπο]
Γ. Ρωμαίος, εφημ. Το Βήμα, 09/01/2005
Ενδέχεται η επίκληση στο συναίσθημα να στηρίζεται σε αθέμιτα μέσα πειθούς , όπως κινδυνολογία , ο εκφοβισμός , η τρομολαγνεία και τα προπαγανδιστικά σχήματα . Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ρήτορες και δημαγωγοί εκμεταλλεύονται αδίστακτα τα συναισθήματα των πολιτών, για να κατευθύνουν την κοινή γνώμη και να πετύχουν το σκοπό τους. Στο παρακάτω παράδειγμα, ο πολιτικός επιδιώκει την πρόκληση του φόβου στους πολίτες περιγράφοντας δήθεν επερχόμενους κινδύνους, τους οποίους καλείται να αποτρέψει ο πολίτης ψηφίζοντας το συγκεκριμένο κόμμα: «Οι τρομοκράτες καραδοκούν! Εμποδίστε τους ψηφίζοντας τον πρόεδρο Χ, τον μόνο που μπορεί και θέλει να τους νικήσει.
Βήματα τεκμηρίωσης (Μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο συγγραφέας επικαλείται το συναίσθημα του δέκτη, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε:
- Ποια συναισθήματα επιχειρεί να προξενήσει στο δέκτη;
- Ποια μέσα επίκλησης στο συναίσθημα μετέρχεται ο πομπός (περιγραφή, αφήγηση, ειρωνεία, χιούμορ, συγκινησιακά φορτισμένο λόγο);
- Σε ποια σημεία του κειμένου εμφανίζονται αυτά τα μέσα;
α. Επίκληση στο ήθος του πομπού : ο πομπός προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη του δέκτη είτε με την αξιοπιστία του λόγου του είτε με την αναφορά στο ήθος του, επικαλούμενος τη στάση του σε περιπτώσεις της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής , αποφάσεις – επιτυχίες , αποδεικτικές του ήθους του πομπού . Η πειστικότητα των επιχειρημάτων του πομπού δεν εξαρτάται μόνο από την εγκυρότητα και τη σύνδεσή τους με την πραγματικότητα αλλά κι από την εντύπωση που ο ίδιος θα προξενήσει στο δέκτη ως προσωπικότητα. Όταν ο πομπός επικαλείται το ήθος του, εμφανίζονται ομοιότητες με την επίκληση στην αυθεντία, καθώς ο ίδιος ο ομιλητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως πρότυπο. Για το σκοπό αυτό, υπερτονίζονται οι αρετές και, γενικά, οι θετικές ιδιότητές του (π.χ. εμπειρίες, ειδικές γνώσεις, ευρυμάθεια, πίστη σε υψηλά ιδεώδη, εντιμότητα, ευπρέπεια κ.λπ.).
Η επίκληση στο ήθος του πομπού έχει θετικά αποτελέσματα, όταν ο πομπός ακολουθεί σε όλη του τη ζωή συγκεκριμένη στάση και συμπεριφορά, όταν είναι μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα που εμπνέει εμπιστοσύνη, ήθος και καλλιεργεί το αναγκαίο κλίμα ειλικρίνειας κι ανθρωπιάς. Η συγκεκριμένη τακτική πειθούς έχει άμεση σχέση με την επίκληση στο συναίσθημα.
Είδη επίκλησης στο ήθος του πομπού:
Θεμιτή:
- Όταν επιτρέπουμε στο δέκτη να μας κρίνει μόνος του.
- Όταν δεν εκθειάζουμε τον εαυτό μας για ιδιοτελείς σκοπούς.
- Όταν προβάλλουμε τεκμήρια κι επιχειρήματα που αποδεικνύουν στο δέκτη ότι αποτελούμε μια υγιή προσωπικότητα.
- Όταν έχουμε συγκεκριμένη στάση ζωής.
- Όταν προπαγανδίζουμε το δέκτη.
- Όταν αποβλέπουμε στην ιδιοτέλεια.
- Όταν δε στηρίζουμε όσα λέμε για τον εαυτό μας με τεκμήρια κι επιχειρήματα, ώστε να πεισθεί ο δέκτης.
- Όταν δεν έχουμε συγκεκριμένη στάση ζωής.
(Απόσπασμα από τον «Υπέρ Μαντιθέου» λόγο του Λυσία)
Ο ομιλητής αναφέρει τη στάση του σε πλευρές της ιδιωτικής του ζωής που αποδεικνύουν το ήθος του (ανιδιοτελής, γενναιόδωρος, υπεύθυνος, φιλήσυχος, καλός οικογενειάρχης).
β) Όλη μου τη ζωή εγώ ήμουν ξεκάθαρος. Πάντοτε έκανα πολιτική υπό το φως και είμαι εκείνος ο οποίος θ’ αφήσει μια παρακαταθήκη στην Ελλάδα, ότι οι πολιτικοί πρέπει να λένε την αλήθεια. Εγώ είπα πάντοτε την πλήρη αλήθεια στο λαό. Ήμουν ο μόνος πολιτικός ο οποίος έφυγε οικειοθελώς. Εγκατέλειψα την ηγεσία του κόμματος, διότι δήλωσα πως θα φύγω. Είχα πει ότι δε θα αλλάξω τον εκλογικό νόμο και δεν τον άλλαξα. Έκανα μια πολιτική πάρα πολύ αντιδημοτική, διότι τη θεωρούσα αναγκαία. Και ζήτησα ίσως από το λαό υπερβολικές θυσίες. Αλλά του είπα την αλήθεια. Ποιο παρασκήνιο; Μόνο με παρασκήνιο δεν είχα εγώ σχέσεις.
Ο ομιλητής υποστηρίζει ότι ως πολιτικός υπήρξε φιλαλήθης, ευθύς, συνεπής προς τις διακηρύξεις του και αντιλαϊκιστής. Η επίκληση στο ήθος του διαφαίνεται από την επανάληψη της αντωνυμίας «εγώ» (τρεις φορές) και από τη χρήση εμφατικών εκφράσεων, όταν αναφέρεται στον εαυτό του («όλη μου τη ζωή», «πάντοτε», «πλήρη», «ο μόνος», «πάρα πολύ», «υπερβολικές»).
Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο πομπός επικαλείται το ήθος του, για να τεκμηριώσουμε σε σχετική ερώτηση την απάντησή μας, χρειάζεται να παρουσιάσουμε τα εξής:
- Ποιες θετικές ιδιότητες του εαυτού του επικαλείται;
- Υπάρχουν εκφράσεις που φανερώνουν ότι εμφανίζεται στο κείμενο επίκληση στο ήθος του πομπού;
- προβάλλει ο πομπός ως άτομο αξιόπιστο κι έντιμο – αυτοπροβολή του, που διαθέτει ειδικές γνώσεις , κατέχει πλήρως το θέμα και διακρίνεται για τη σοβαρότητα , την ευπρέπεια αλλά και για την πειστικότητα και τη στέρεα επιχειρηματολογία του (επίκληση στη λογική) .
- Γι’ αυτό το λόγο χρησιμοποιεί α΄ ενικό πρόσωπο , επιχειρεί θετικές αξιολογήσεις του εαυτού του – επαίνους – εγκώμια , προβάλλει το « εγώ».
- Αναφορά σε ενέργειες ή συμπεριφορές του στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή, που αποδεικνύουν και προβάλλουν το ήθος του.
β. Επίκληση στο ήθος του δέκτη: Ο πομπός, σε κάποιες περιπτώσεις, προκειμένου να πεισθεί ο δέκτης, επιδιώκει να τονώσει το αυτοσυναίσθημά του, κολακεύοντας κι εξυψώνοντάς τον, μέσα από τη χρήση ενός θετικά φορτισμένου λεξιλογίου.
Παράδειγμα: Ο λαός είναι πλέον ώριμος και μπορεί να γίνει και πραγματικά κυρίαρχος. Τώρα πια δεν πείθεστε στις ανέδοξες ρητορείες της κυβέρνησης, αφού γνωρίζετε την πολιτική της κι έχετε συνειδητοποιήσει τη ζημιά που προξένησε στον τόπο. Πλέον έχετε τη δύναμη να απομακρύνετε από την εξουσία όλους εκείνους που καταχράστηκαν την εμπιστοσύνη σας και να ωφελήσετε τη χώρα και τα παιδιά σας.
Ενδεικτική απάντηση: Ο ομιλητής απευθύνεται στο λαό κι επικαλείται την ωριμότητα, την πείρα, τις γνώσεις και τη θέληση των πολιτών να δράσουν με γνώμονα το συλλογικό συμφέρον. Η επίκληση στο ήθος του δέκτη διαπιστώνεται με τη χρήση του β΄ πληθυντικού ρηματικού προσώπου (πείθεστε, γνωρίζετε κ.λπ.) και το πλήθος των θετικών ιδιοτήτων του λαού που καταγράφει.
Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο πομπός επικαλείται το ήθος του δέκτη, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε:
- Ποιες θετικές ιδιότητες του δέκτη επικαλείται;
- Υπάρχουν εκφράσεις που φανερώνουν ότι ο πομπός επικαλείται το ήθος του δέκτη;
- IV) Επίθεση στο ήθος: Σε κάποιες περιπτώσεις ο πομπός επιλέγει την προσωπική επίθεση, η οποία στρέφεται άλλοτε στο ήθος του αντιπάλου κι άλλοτε στο ήθος του δέκτη.
Παράδειγμα: α. «Η κυβέρνηση κι ο ίδιος ο Πρωθυπουργός είναι πλέον αναξιόπιστοι. Άλλα υποστήριζαν ως αντιπολίτευση κι άλλα πράττουν ως κυβέρνηση. Ξέχασαν γρήγορα τις υποσχέσεις που αφειδώς έδιναν και με την πολιτική τους οδηγούν τον τόπο σε αδιέξοδο. Οι προγραμματικές τους διακηρύξεις ήταν τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα».
(Απόσπασμα από πολιτική ομιλία)
Ο πομπός – που μάλλον ανήκει στο χώρο της αντιπολίτευσης – επιτίθεται με αρνητικούς χαρακτηρισμούς στην αξιοπιστία των ανθρώπων του κυβερνώντος κόμματος, τονίζει την ασυνέπεια («Άλλα υποστήριζαν ως αντιπολίτευση κι άλλα πράττουν ως κυβέρνηση»), την ανευθυνότητα («οδηγούν τον τόπο σε αδιέξοδο») και την ανειλικρίνεια («τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα»).
β. «Η αντίπαλη παράταξη αντιγράφει τα στοιχεία του προγράμματός μας και πλειοδοτεί σε συγκεκριμένες δεσμεύσεις μας. Δεν είναι η πρώτη φορά. Θυμηθείτε την πρόσφατη προεκλογική φρασεολογία της, που έμεινε γράμμα κενό, και τη μετεκλογική κλασική συμπεριφορά και έργα της. Επιχειρεί επανάληψη της άκρατης υποσχεσιολογίας του 2004, ελπίζοντας ότι και πάλι θα παραπλανήσει τους πολίτες».
Άννα Διαμαντοπούλου , περ. Αναπνοή, 16/08/2007
Ενδεικτική απάντηση: Στο παραπάνω απόσπασμα διαπιστώνεται έλλειψη πρωτοτυπίας, ανεύθυνη υποσχεσιολογία, χωρίς την πρόθεση υλοποίησης των δεσμεύσεων, κι επιθυμία παραπλάνησης των εκλογικών μαζών. Η επίθεση αυτή στην αντίπαλη παράταξη συμπληρώνεται με τη χρήση ενός αρνητικά φορτισμένου λεξιλογίου («Δεν είναι η πρώτη φορά», «έμεινε γράμμα κενό», «κλασική», «και πάλι»), που καθιστά οξύτερους τους δυσμενείς χαρακτηρισμούς.
Βήματα τεκμηρίωσης: Όταν κρίνουμε ότι ο πομπός επιτίθεται στο ήθος του αντιπάλου, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε τα εξής:
- Ποιες αρνητικές ιδιότητες του αντιπάλου διαπιστώνει;
- Υπάρχουν εκφράσεις που πιστοποιούν την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου;
Περιπτώσεις κατάχρησης της επίθεσης στο ήθος του αντιπάλου: Αθέμιτη επίθεση στην ιδιωτική ζωή: όταν η επίθεση στο χαρακτήρα και τη ζωή του αντιπάλου καταλήγει σε λασπολογία, συκοφαντία κι αποβλέπει στη δυσφήμιση, αποκαλύπτει την αδυναμία του πομπού να στηρίξει τις απόψεις του με λογικό τρόπο και την κακοπροαίρετη διάθεσή του.
β. Επίθεση στο ήθος του δέκτη: Άλλες φορές, πάλι, ο πομπός, είτε για να πείσει το δέκτη να ενστερνιστεί τις θέσεις του είτε για να προκαλέσει τις επιθυμητές, για εκείνον, ενέργειες, προσπαθεί να του εγείρει ενοχές και τύψεις, μέσα από τη χρήση ενός αρνητικά φορτισμένου λεξιλογίου.
Παράδειγμα επίκλησης στο ήθος του δέκτη: Κύριε Πρωθυπουργέ, χρειάζεται να συμπεριλάβετε στην κυβέρνησή σας Γερμανούς και υπουργούς από το Ντουμπάι. Όμως, θα υπήρξε εργασιακό πρόβλημα για μέλη της κυβέρνησης, κυρίως για τον Υπουργό Οικονομίας. Δε στέκεστε ούτε σε συνοικιακό σούπερ μάρκετ. Από πού πήρατε και πουλάτε; Από τον πατέρα ή από το θείο σας; Ο λαός αισθάνεται ιδιοκτήτης της δημόσιας περιουσίας, την οποία δεν έχετε δικαίωμα να εκποιείτε.
Ενδεικτική απάντηση: Ο ομιλητής επιτίθεται στον πρωθυπουργό και στους Υπουργούς της κυβέρνησης, επικρίνοντάς τους για ξενοδουλία, ανικανότητα κι ανευθυνότητα στην άσκηση των καθηκόντων τους. Ο επιθετικός τόνος καθίσταται εντονότερος με την ειρωνεία («χρειάζεται … κυβέρνησης»), τα ρητορικά ερωτήματα («Από πού … θείο σας;») και τα εμφατικά παραδείγματα («ούτε σε συνοικιακό σούπερ μάρκετ»).
Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο πομπός επιτίθεται στο ήθος του δέκτη, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε τα εξής:
- Ποιες αρνητικές ιδιότητες διαπιστώνει ο πομπός στο δέκτη;
- Υπάρχουν εκφράσεις που πιστοποιούν την επιθετική στάση προς το δέκτη;
- V) επίκληση στην αυθεντία : Πολύ συχνά στο λόγο συναντάμε αναφορές σε γνώμες κι απόψεις σημαντικών προσώπων από το χώρο της επιστήμης, της διανόησης και του πολιτισμού, που χρησιμοποιούνται ως ενίσχυση της αξιοπιστίας των επιχειρημάτων του πομπού. Αρκετά συχνά μάλιστα πρόκειται για ρήσεις αρχαίων σοφών. Ο πομπός έχει ως μέλημά του να ισχυροποιήσει τα επιχειρήματά του ή να φανερώσει την ευρυμάθειά του – τη βιβλιογραφική του ενημέρωση (ή κι ακόμα να καλύψει την έλλειψη επιχειρημάτων του) με αναφορά σε πρόσωπο γνωστό στο κοινό , που είναι αυθεντία , κυρίως ειδικός επιστήμονας, μελετητής – στοχαστής, καταξιωμένος επαγγελματίας, πνευματικός άνθρωπος … Κάτι τέτοιο συνηθίζεται ιδιαίτερα στον επιστημονικό λόγο, προκειμένου ο επιστήμονας να δείξει ότι κατέχει τη σχετική με το αντικείμενό του βιβλιογραφία, έχει βασιστεί σε αξιόπιστες πηγές και, κατ’ επέκταση, έχει συναγάγει έγκυρα κι όχι βεβιασμένα συμπεράσματα.
- Να ενισχύσει το λόγο και να ενδυναμώσει την επιχειρηματολογία του πομπού.
- Να προβάλλει τον πομπό ως άτομο με ευρύ πεδίο γνώσεων, που θα ενισχύσουν την εικόνα του, ώστε να επιβληθεί.
- Να γοητεύσει το κοινό, μια και ένα εμπλουτισμένο με αυθεντίες κείμενο γίνεται πιο ελκυστικό.
- Να καλυφθούν τα κενά του πομπού και να ισχυροποιήσει τα επιχειρήματά του.
Μέσα επίκλησης στην αυθεντία:
- Γνώμες ειδικών – επιστημόνων
- Απόψεις ανθρώπων των γραμμάτων και του πολιτισμού
- Ρήσεις αρχαίων σοφών
- Γνωμικά, αποφθέγματα
- Να μη γίνεται κατάχρηση της γνώμης της αυθεντίας .
- Να μη χρησιμοποιείται για να καλυφθεί η έλλειψη προσωπικών επιχειρημάτων .
- Να γίνεται αναφορά σε αυθεντίες σχετικές μόνο με το συγκεκριμένο θέμα του πομπού κι όχι σε πρόσωπο κύρους το οποίο όμως δε διαθέτει ειδίκευση στο συγκεκριμένο τομέα .
Η επίκληση στην αυθεντία γίνεται με δύο τρόπους :
- Αυτούσια παράθεση των λεγομένων – απόψεων της αυθεντίας . Σ’ αυτήν την περίπτωση δηλώνεται το όνομα του ειδικού και χρησιμοποιούνται εισαγωγικά .
- Νοηματική απόδοση των λεγομένων – απόψεων της αυθεντίας . Σ’ αυτήν την περίπτωση δηλώνεται το όνομα της αυθεντίας , ενώ απουσιάζουν τα εισαγωγικά .
- Προσπάθεια υποκατάστασης των επιχειρημάτων με συνεχείς αναφορές σε απόψεις και λόγια σοφών. Η τακτική αυτή δηλώνει αδυναμία προσωπικής επιχειρηματολογίας κι αποτελεί προσπάθεια εντυπωσιασμού και δέσμευσης του δέκτη, εφόσον το μέγεθος της αυθεντίας ασκεί εκφοβιστική επίδραση στην κρίση του.
- Αναφορά σε πρόσωπο το οποίο είναι αυθεντία σε θέμα διαφορετικό από αυτό στο οποίο αναφέρεται ο πομπός.
- Λειτουργεί εκφοβιστικά και προσπαθεί να αποπροσανατολίσει, και
- υπάρχει έλλειψη πρωτοτυπίας.
Θεμιτή:
- Όταν δε χρησιμοποιούμε κατά κόρον την αυθεντία λόγω της έλλειψης επιχειρημάτων.
- Όταν η αυθεντία λειτουργεί ενισχυτικά για όσα λέμε.
- Όταν η αυθεντία ταιριάζει με όσα ισχυριζόμαστε.
- Όταν κάνουμε κατάχρηση της αυθεντίας.
- Όταν δεν ενισχύει τα λεγόμενά μας.
- Όταν δεν εναρμονίζεται με αυτά που λέμε.
- Όταν πρόκειται για άγνωστο και μη αναγνωρισμένο άτομο.
Το αυγό του Κολόμβου
[…] Για να εξαγάγεις ένα προϊόν (είτε πορτοκάλια είναι αυτό, είτε δημοκρατικές ελευθερίες), πρέπει πρώτα να το παράγεις και να το προάγεις εντός των δικών σου τειχών. Ο Μπους, όμως, και οι συναυτώ έχουν επιδοθεί σε συρρίκνωση των δημοκρατικών αγαθών στην ίδια την Αμερική, προωθώντας τη δική τους πλουτοκρατική θεοκρατία, που γεννοβολάει ένα νέο σκοταδισμό. Αυτή τη διαφώτιση και χειραφέτηση θα επιβάλλουν όπου Γης και με τα πασίγνωστα μέσα των όπλων, της έσω τυραννίας, της έξωθεν λεηλασίας των «νεοφώτιστων»;
Το καταπελτικό επιχείρημα, τώρα, είναι η ασφάλεια εαυτών κι αλλήλων από την τρομοκρατική απειλή. Και καθώς η τρομοκρατία είναι ο κοινός εχθρός των πάντων, πείθονται όλο και περισσότερο, σ’ όλη την Υφήλιο, πως η ασφάλεια πρέπει να είναι ο κοινός και μέγιστος θεός ορατών τε και αοράτων. Έστω κι αν ένας άλλος αμερικανός, πραγματικά σπουδαίος, ο Μπέντζαμιν φράνκλιν, προειδοποιούσε: «Όποιοι απαρνούνται τις βασικές ελευθερίες για χάρη μιας κάποιας πρόσκαιρης ασφάλειας, δεν αξίζουν ούτε την ελευθερία ούτε την ασφάλεια».
Ή ο συμπατριώτης του, πεζoγράφος Henry Miller: «Αυτός που αναζητά ασφάλεια με κάθε τρόπο, μοιάζει με κάποιον που κόβει τα άκρα του για να έχει τεχνητά που δεν πονούν ούτε ενοχλούν»[…]
Μ. Πλωρίτης, εφημ. Το Βήμα, 04/09/2005
Παρατήρηση : Σε περίπτωση αναζήτησης τρόπων και μέσων πειθούς , πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως πάντοτε υπάρχει το ενδεχόμενο σε μία παράγραφο ή σε ενιαίο κείμενο ο πομπός να διαπλέκει τους τρόπους πειθούς , προκειμένου να εξασφαλιστεί η αποτελεσματικότητα του λόγου και η ευπείθεια του δέκτη . Οφείλουμε , δηλαδή , να ελέγχουμε μήπως η επίκληση στη λογική εμπλουτίζεται από το συναίσθημα ή γίνεται με αναφορά στο ήθος . Συνδυασμοί μπορούν να προκύψουν καθ’ οποιονδήποτε τρόπο ( για παράδειγμα , ενδέχεται σε μία παράγραφο να εμπλέκεται η λογική με το συναίσθημα ή η λογική με την αυθεντία ή το συναίσθημα με την επίθεση στον αντίπαλο).
*Από το βιβλίο του Άρη Ιωαννίδη: «Θεωρία στην Έκφραση – Έκθεση»