Θεωρία Λογοτεχνίας για το λύκειο

ΥΦΟΣ είναι ο ιδιαίτερος εκείνος τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας εκφράζει τον ψυχικό του κόσμα Είναι θα λέγαμε τα «δακτυλικά αποτυπώματα» του πνεύμα­τος και της ψυχής του. Και μην ξεχνάμε το λεχθέν: «Το ύφος είναι ο άνθρωπος».

Αρετές ύφους: Σαφήνεια, κυριολεξία, ακρίβεια, φυσικότητα, ευγένεια, ευπρέπεια, ποι­κιλία, λιτότητα (όχι πομπώδεις φρασεις), αρμονία (ευάρεστο ακουστικό αίσθημα – κα­τάλληλη εκλογή λέξεων ή φράσεων).

Σφάλματα ύφους (ελαττώματα): α) βαρβαρισμός (= παράβαση γραμματικών κανό­νων), β) σολοικισμός (- παράβαση συντακτικών κανόνων), γ) νεολογισμός (= εκτεταμένη χρήση νέων, ξένων ή και ανύπαρκτων λέξεων), δ) ιδιωματισμός (= κατάχρηση λέξεων που δεν χρησιμοποιούνται στις εκφράσεις μας), ε) αναχρονισμός (= απόδοση συνηθειών και ιδεών σε ανθρώπους μιας εποχής κατά την οποία οι συνήθειες και οι ιδέες αυτές ήταν άγνωστες: π.χ. ο ιπποτισμός των αρχαίων Ελλήνων – ενώ είναι ιδέα του Μεσαίωνα στ) ανάμειξη δημοτικής και καθαρεύουσας.

Κατηγορίες ύφους (ένταση και τονισμός περιεχομένου)

1. Απλό (ή αφελές): χωρίς λογοτεχνικά στολίδια

(π,χ. Αλ. Παπαδιαμάντης).

2. Μέσο (ή γλαφυρό ή κομψό): ανάμεσα στο απλό και το υψηλό (πλούτος και ποικι­λία εκφραστικών μέσων, π,χ. Στρ. Μυριβήλης).

3. Υψηλό (ή αδρό): μεγαλείο, σφοδρότητα, μεγαλοπρέπεια, υψηλές ιδέες (π.χ. Δίον. Σολωμός, Κ. Παλαμάς).

4. Μικτά συνδυασμός των προηγούμενων κατηγοριών.

5. Α νόλογα με «το θέμα του: ρητορικό, αφηγηματικό, ιστορικό, λυρικό, επικό, τραγι­κό, ελεγειακό-

«Μη ζητάς ένα ύφος: σκέψου, μελέτα, δούλεψε, αγάπα, ζήσε – και τότε θα το βρεις» .

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

(Στολίδια ύφους)

Α. Σχήματα λέξεων

1. Μεταφορά («μεταφέρουμε» τη σημασία μιας λέξης σε μια άλλη κατ’ αναλογία: π.χ. «τρικυμία ψυχής»). Η μεταφορά είναι στην ουσία μια σύντομη παρομοίωση και λείπει το «σαν»: π,χ. «η ψυχή του ήταν σαν θάλασσα-».

2. Μετωνυμία (αντικατάσταση μιας λέξης με άλλη: π,χ. χακί αντί στρατός, Άρης αντί πόλεμος).

3. Συνεκδοχή (όταν παίρνουμε το μέρος αντί του όλου και αντίστροφα: π.χ. «χαίρε­ται ο Τούρκος στ’ άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι», Δημοτικό, αντί οι Τούρκοι – οι Φράγκοι).

4. Αλληγορία (άλλα εννοούμε κι άλλα γράφουμε. Π.χ.  «Μέριασε βράχε (= Τουρκία -Τούρκοι) να διαβώ το κύμ’ (= η επαναστατημένη Ελλάδα) ανδρειωμένο»)

5. Αντονομασία (αντικατάσταοη προσηγορικών ονομάτων με κύρια και αντίστροφα: π,χ. Σωκράτης αντί σοφός, ο Γέρος του Μοριά αντί Κολοκοτρώνης).

6. Παραδοξολογία ή οξύμωρο (όταν έχουμε δύο λέξεις που η μία αποκλείει την άλλη: π.χ. «… μια νέα γραία», «Νύμφη ανύμφευτε»).

7.Λιτότητα (η χρησιμοποίηση αντίθετης έννοιας με άρνηση: π.χ. «Δεν ξέρω» αντί αγνοώ).

8. Ευφημισμός (η απόδοση, σε κάτι που φοβόμαστε, καλού ονόματος: π,χ, «Ειρηνι­κός ωκεανός»).

9.Υπερβολή (μεγαλοποίηση αντικειμένων πέραν των φυσικών τους ορίων: π,χ. «Τ’ αδέρφια σχίζουν τα βουνά και δέντρα ξεριζώνουν», Δημοτικό).

10. Αναστροφή (όταν η επόμενη πρόταση αρχίζει από τη λέξη με την οποία τελειώ­νει η προηγούμενη: π.χ. «Αφέντη μου, στα σπίτια σου χρυσές καντήλες φέγγουν /φέγγουν στους ξένους να δειπνούν.», Δημοτικό).

11. Έλλειψη ή βραχυλογία (η αφαίρεση μιας ή περισσότερων λέξεων από μια φράση για συντομία και ζωηρότητα: π.χ. «Κι αν είστε εσείς νερόχαρες, / το τραγούδι μου [ είναι] κύμα_», Κ. Παλαμάς).

12. Πλεονασμός (αντίθετο της έλλειψης – ύπαρξη περιττών λέξεων: π,χ. «Τον είδες με τα μάτια σου γιαγιά τον βασιλέα;», Γ. Βιζυηνός).

11. Επανάληψη ή επαναφορά ή αναφορά (όταν αλλεπάλληλες προτάσεις ή ενότητες αρχίζουν με την ίδια λέξη: π.χ. «Κρυφά το λένε τα πουλιά, κρυφά το λεν τ’αηδόνια, /κρυφά το λέει κι ο Γούμενος_», Δημοτικό).

14. Παλιλλογία ή αναδίπλωση ή επαλληλία (ένα είδος πλεονασμού = επανάληψη μιας λέξης ή φράσης: π,χ. Για πες μας, πες μας, σταυραητέ, τι κάνουν οι δικοί μας», Δημοτικό).

15. Περίφραση (όταν μια έννοια, που μπορεί ν’ αποδοθεί μονολεκτικά, διατυπώνεται με περισσότερες λέξεις: π.χ. «το άστρο της ημέρας» αντί ο ήλιος, «Δήμητρος καρπός» αντί σίτος).

16. Δίπλωση (όταν μια λέξη επαναλαμβάνεται ασύνδετος, για έμφαση: π.χ. «Η Φραγκογιαννού έτρεχεν, έτρεχε.», Αλ. Παπαδιαμάντης)

17. «Εν δια δυοίν» (παράταξη δύο εννοιών, εκ των οποίων η μία είναι προσδιορισμός της άλλης: π,χ. «Γυναίκες, πού είναι οι άντρες σας και οι καπεταναίοι» , Δημοτι­κό).

18.Ασύνδετο-Πολυσύνδετο (παράταξη αλλεπάλληλων εννοιών ή προτάσεων χωρίς κανένα σύνδεσμο: π,χ. «Σημαίνει ο θεός» σημαίνει η γη, σημαίνουν τα επουρά­νια…», Δημοτικό).

Β. Σχήματα νοημάτων

1.  Προσωποποίηση (απόδοση ιδιοτήτων έμψυχων λοντων σε άψυχα: π,χ. «Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος, τα δυο βουνά μαλώνουν», Δημοτικό).

2. (μία εκτεταμένη μεταφορά =

μάτων που έχουν ομοιότητα μεταξύ τους, για να καταστήσουμε το ένα απ’ αυτά πιο αισθητό και ζωηρά π.χ. «Μεγάλο σαν ψηλό βουνό κι ίσιο σαν κυπαρίσσι-», Δημοτικό).

3. Αντίθεση (παράθεση δύο αντίθετων εννοιών: π,χ. φτωχός-πλούσιος, νέος-γέρος).

4.  Υποφορά (όταν ρωτάμε κάτι και με πρώτη: π,χ. «Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένος/ μην άνεμος τα πολεμά, μήνα βροχή τα δέρνει», Δημοτικό).

5. Κλιμακωτό (παρουσίαση ιδεών σε μια βαθμιαία σειρά και ακολουθία: π,χ. «όμορ­φη, πλούσια κι άπαρτη και σεβαστή κι αγία», Δίον. Σολωμός).

Γ. Σχήματα από τη θέση των λέξεων

1. Υπερβατό (αποχωρισμός λέξης από εκείνη την οποία προσδιορίζει, με την παρεμ­βολή άλλων: π,χ. «πίνει το κρινοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι», Δημοτικό).

2. Χιαστό (σε δύο διαδοχικές φράσεις, η δεύτερη περιέχει στοιχεία σε τάξη αντί­στροφη της πρώτης: π.χ. «Το ντουφέκι ανάβει, αστράφτει, / λάμπει, κόφτει το σπαθί», Διον. Σολωμός).

3. Πρωθύστερο (η δεύτερη από τις δύο έννοιες προηγείται λογικά της πρώτης: π.χ. «Ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι εμπήκε», Δημοτικό)

4. Κύκλος (όταν μια φράση αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη: π.χ. «Σταθήτε ανδρείοι σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθήτε», Δημοτικό)

5.  Ομοιοτέλευτο (όταν οι περίοδοι τελειώνουν με ομόηχες συλλαβές π.χ. «Τρίβε τα σίδερα τα στοιχειωμένα, κάμε τα σκουριά να πέσουν απ’ τα χέρια τα δεμένα», Γ. Βλαχογιάννης).

6. Παρήχηση (επανάληψη ίδιων συμφώνων = τεχνική επανάληψη ήχων για δημιουρ­γία ευχάριστου αισθήματος: π.χ. «Μύριοι κρότοι αντηχούν εις τα άντρα και εις τους βράχους- Και άλμη και θάλπος ηλίου, καθίστα μελαψός τας όψεις των αν­θρώπων», Αλ. Παπαδιαμάντης· επανάληψη του «ρ» στην πρώτη πρόταση και του «λ» στη δεύτερη).

ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΤΥΠΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΝΟΗΜΑΤΩΝ

Α. Όταν μια ιδέα παρουσιάζει αντίθεση :

Με τις εκφράσεις: αντίθετα, απεναντίας, αντίστροφα, αντί γι’ αυτό, δε συμβαίνει το ίδιο, οι απόψεις που διατυπώνονται είναι διαμετρικά αντίθετες, θα διατυπωθεί ίσως η αντίρρηση, υποστηρίζεται όμως από πολλούς ότι… κλπ.

[Οι παρακάτω εκφράσεις μπορεί να τεθούν μέσα σε μια παράγραφο, ανάλογα με τις ιδέες που θα διατυπώσουμε σε αυτήν, ή να αποτελούν μεταβατικό – συνδετικό κρίκο της μίας παραγράφου με την επόμενη].

Β. Όταν προσθέτουμε ιδέες που συγκλίνουν τις συνδέουμε με τις εκφράσεις:

Επίσης, εξάλλου, ακόμα, εκτός απ’ αυτό, το ίδιο συμβαίνει, ένα άλλο εξίσου (δυσάρεστο – ευχάριστο- θετικό – αρνητικό) επακόλουθο, αξίζει να προσθέσουμε ότι, δε φτάνει μόνο αυτό, χρειάζεται και… κατ’ επέκταση

Γ. Όταν δύο ιδέες αλληλοσυμπληρώνονται συνδέονται με:

Αφενός, – αφετέρου, πρώτα – έπειτα, κατά πρώτο – κατά δεύτερο λόγο, πρώτα-πρώτα … ύστερα, πρώτα, πρώτα – τέλος.

Δ. Όταν θέλουμε να τονίσουμε τη δεύτερη ιδέα περισσότερο από την πρώτη:

Όχι μόνο – αλλά ακόμη, όχι μόνο- αλλά επίσης, επιπλέον εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία, το σημαντικότερο (ή χειρότερο) από όλα, αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα ότι, ας σημειωθεί ότι

Ε. Όταν τρεις ιδέες συμπληρώνουν η μία την άλλη:

Αφενός – αφετέρου – τέλος, κατά πρώτο λόγο – κατά δεύτερο – κατά τρίτο

Στ. Όταν μία ιδέα περιορίζει μία προηγούμενη εκφράζοντας επιφύλαξη:

Αλλά, όμως, ωστόσο, κι όμως, άλλωστε, φυσικά, επίσης, βέβαια, εντούτοις

Ζ. Όταν θέλουμε να ανακεφαλαιώσουμε ή να διατυπώσουμε συμπεράσματα:

Επομένως, γι΄ αυτό, έτσι, λοιπόν

Η. Όταν συνδέουμε προτάσεις που δείχνουν χρόνο:

Έπειτα, εντωμεταξύ, αργότερα, τώρα, προηγουμένως, συγχρόνως, ταυτόχρονα, αμέσως

Θ. Όταν μια ιδέα αποτελεί αιτία ή αποτέλεσμα άλλης:

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα (συνέπεια), προϋπόθεση (συνέπεια) όλων αυτών είναι, αυτό δε θα γινόταν αν, τις αιτίες αυτού πρέπει να (ή θα) τις αναζητήσουμε σε, αυτό οφείλεται σε, από τα παραπάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, είναι σαφές ότι, γι΄ αυτό το λόγο.