Λογοτεχνία Κειμενικοί Δείκτες: Παραδοσιακή - Μοντέρνα Ποίηση Έμμετρος/Ελευθερωμένος - Ελεύθερος Στίχος Μέτρο Ομοιοκαταληξία

Η παραδοσιακή ποίηση

1.    Σεβασμός στο μέτρο και την ομοιοκαταληξία

2.   Χωρισμός του ποιήματος σε στροφές με ίσο αριθμό στίχων και ίσο αριθμό συλλαβών σε κάθε στίχο ή χωρίς

3.   Σωστή χρήση της στίξης

4.   Αποφυγή διασκελισμών (ολοκλήρωση του νοήματος στο πλαίσιο του στίχου)

5.   Αποφυγή του καθημερινού, «αντιποιητικού» λεξιλογίου

6.   Προτίμηση στα πλούσια σχήματα λόγου και στα πολλά εκφραστικά μέσα

7.   Αλληλουχία νοημάτων με βάση τη λογική

Η μοντέρνα ποίηση

1.    Στίχος ελεύθερος, έλλειψη μέτρου και ομοιοκαταληξίας

2.   Προσέγγιση στον πεζό λόγο

3.   Έλλειψη στροφικών ενοτήτων ή ύπαρξη στροφών με διαφορετικό αριθμό στίχων

4.   Χαλαρή στίξη ή αστιξία

5.   Διασκελισμοί

6.   Χρήση λέξεων και από τον καθημερινό λόγο

7.   Κυριαρχία της εικόνας

8.   Σχήματα λόγου που έρχονται σε αντίθεση με την κοινή λογική.

9.   Απρόσμενοι λεκτικοί συνδυασμοί 

10.    Υπαινικτικότητα, ασάφεια

11. Αμφισβήτηση της λογικής αλληλουχίας του νοήματος

12.    Πυκνότητα, ελλειπτικότητα, ερμητικότητα  

*Στην παραδοσιακή ποίηση βρίσκουμε τον έμμετρο και τον ελευθερωμένο στίχο και στη μοντέρνα τον ελεύθερο στίχο.

Έμμετρος στίχος

1.    Σταθερό μέτρο

2.   Ομοιοκαταληξία

3.   Στροφικές ενότητες με ίσο αριθμό στίχων

4.   Ίσος αριθμός συλλαβών ανά στίχο

5.   Αποφυγή της χασμωδίας (συνάντηση δύο φωνηέντων) είτε με έκθλιψη ή αφαίρεση είτε με τη χρήση του τελικού –ν

6.   Μετρική τομή

7.   Συχνά σύνδεση μετρικής και νοηματικής τομής

8.   Συχνά ολοκλήρωση του νοήματος με την ολοκλήρωση του στίχου ή του δίστιχου

9.   Αποφυγή των διασκελισμών

10.    Αποφυγή των παρατονισμών

Ελευθερωμένος στίχος

Έμμετρος στίχος με ανατροπές εξωτερικές και εσωτερικές

- Οι εξωτερικές είναι:

·        Η Ύπαρξη μέτρου

·        Η ανισοσυλλαβία των στίχων

·        Οι ετερόμετροι στίχοι

·        Ο περιορισμός, η μερική χρήση ή η κατάργηση της ρίμας

·        Η ύπαρξη ή όχι στροφικής κατανομής

·        Ισόστιχες ή ετερόστιχες στροφές

·        Η ύπαρξη διάκενου είτε στο εσωτερικό του στίχου είτε μεταξύ των στροφών

- Οι εσωτερικές (για να αποφευχθεί η μονοτονία) είναι:

·        Η συνίζηση ή η χασμωδία

·        Ο διασκελισμός

·        Ο παρατονισμός

·        Η κατάργηση ή υπονόμευση της τομής

·        Η παρουσία ισχυρών σημείων στίξης στο εσωτερικό του στίχου

·        Οι επαναλήψεις

·        Οι αποστροφές, τα επιφωνήματα, οι επικλήσεις

·        Η έκθλιψη και η χρήση του τελικού –ν

·        Ο σπασμένος 15σύλλαβος σε 8 και 7 συλλαβές ανά στίχο, καμιά φορά και τριχοτομημένος

Ελεύθερος στίχος

1.    Ο ελεύθερος στίχος στην Ελλάδα εισάγεται και διαδίδεται στη δεκαετία του ‘30

2.   Δηλώνει την απελευθέρωση από τους περιορισμούς του μέτρου

3.   Πλέον ο ρυθμός δεν επιτυγχάνεται από την εναλλαγή άτονων και τονισμένων συλλαβών

4.   Ο ρυθμός είναι εσωτερικός και φορείς του είναι οι λέξεις, οι φράσεις, ακόμα και ο ίδιος ο στίχος

5.   Αυτό επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους:

v Η μεγαλύτερη ανισοσυλλαβία των στίχων

ü    Συχνά υπάρχει εναλλαγή πολυσύλλαβων (που μπορεί να ξεπερνούν και την τυπογραφική αράδα) και ολιγοσύλλαβων στίχων

ü    Αυτό επηρεάζει το ρυθμό της ανάγνωσης

ü    Οι σύντομοι στίχοι σημαίνουν γρήγορο ρυθμό και οι μεγαλύτεροι επιβράδυνση

v Στην ελευθερόστιχη ποίηση το ενδιαφέρον πέφτει όχι στους μετρικούς τόνους αλλά στους γραμματικούς-φυσικούς τόνους

ü     Έτσι εξετάζουμε τη θέση και τη συχνότητα των γραμματικών τόνων, τον αριθμό των άτονων συλλαβών ή τόνους συμμετρικά κατανεμημένους στον ίδιο πολυσύλλαβο στίχο

ü     Επίσης, ο τόνος μπορεί να έχει πτωτική πορεία από την προπαραλήγουσα στη λήγουσα είτε ανοδική αντίστροφα

ü     Εναλλαγή παροξύτονων, οξύτονων, προπαροξύτονων συλλαβών

ü     Ενδέχεται ο τόνος να εισάγει στο εσωτερικό του στίχου μια ρυθμική ενότητα που θα ακολουθεί κάποιο μέτρο (πχ ιαμβικό) και στη συνέχεια του στίχου να ακολουθεί κάποιο άλλο μέτρο ή άμετρη ενότητα

ü     Το ίδιο και μεταξύ διαδοχικών στίχων

v Μορφοσυντακτικοί παραλληλισμοί: η μορφοσυντακτική δομή είναι ο κύριος συντελεστής  ρυθμού στην ελευθερόστιχη ποίηση:

ü     Επαναλήψεις λέξεων, φράσεων, στίχων

ü     Συντακτικοί παραλληλισμοί

ü     Ασύνδετο σχήμα

ü     Όμοια μέρη του λόγου

ü     Σημαντική και η αναδίπλωση: επανάληψη μιας δομής στο τέλος του στίχου στην αρχή της επόμενης

ü     Τρισύλλαβες, δισύλλαβες ή μονοσύλλαβες λέξεις στη σειρά ή στον ίδιο στίχο ή σε συνεχόμενους

ü     Σχήμα κύκλου

v Νοηματικοί/σημασιολογικοί παραλληλισμοί:

ü     Λέξεις που έχουν νοηματικές ομοιότητες ή αντιθέσεις

v Ηχητικές επαναλήψεις:

ü     Παρηχήσεις

ü     Ομοιοτέλευτα (ίδιες καταλήξεις λέξεων στο εσωτερικό του στίχου)

v Οι διασκελισμοί

ü     Στον ελεύθερο στίχο ο διασκελισμός διαιρεί ακόμα και τις στενότερα συναρτημένες ενότητες ή και μια λέξη, δίνοντας έμφαση σε αυτόν τον όρο

v Υπονόμευση ή κατάργηση της τομής:

ü     Η ύπαρξη ημιστιχίων στον ελεύθερο στίχο είναι δυνατή με νοηματική τομή

v Στίξη

ü     Τα σημεία στίξης είτε σχολιάζουν είτε συνιστούν την οπτική σήμανση των παύσεων και καθορίζουν τη διάρκειά τους.

ü     Μπορεί να διακόπτουν το ρυθμό ή να τον αλλάζουν

ü     Στους πολυσύλλαβους στίχους διευκολύνεται η ανάγνωση γιατί διαφορετικά θα γινόταν απνευστί

ü     Στους ολιγοσύλλαβους στίχους λείπουν συνήθως  και οδηγούν σε μια λαχανιαστή ανάγνωση

ü     Σε μερικούς από τους μακροσκελείς στίχους το κόμμα που βρίσκεται σχεδόν στη μέση λειτουργεί ως ένα είδος τομής (όχι με την έμμετρη έννοια) διαιρώντας το στίχο σε 2 νοηματικά ημιστίχια

ü     Καμιά φορά ο χωρισμός είναι σε 3 μέρη, πάλι με κόμμα

ü     Σημεία στίξης όπως το θαυμαστικό προσδίδουν ρυθμικό τόνο

ü     Το ίδιο και η αστιξία

v Η παρουσία ομοιοκαταληξίας στον ελεύθερο στίχο είναι σημαίνουσα.

ü     Αν είναι στο τέλος του στίχου δείχνει την έμφαση σε αυτές τις τελικές λέξεις.

ü     Αν η ρίμα είναι μεταξύ ανόμοιων γραμματικοσυνταντικά λέξεων ή αντίθετων σημασιολογικά δημιουργεί ένταση.

v Ρυθμικό ρόλο παίζει η σημασιολογική βαρύτητα του τυπογραφικού  διάκενου

ü Δηλώνει μία παύση, όπως κάνουν τα σημεία στίξης

ü Η λέξη ή η φράση πριν και μετά μιας παύσης προβάλλονται ως εξέχοντα στοιχεία του ποιήματος

v Στα υπερρεαλιστικά ποιήματα, αλλά και γενικότερα στη μοντέρνα ποίηση

ü Η ρυθμικότητα επιτυγχάνεται μέσω αλληλοδιαδεχόμενων εικόνων

ü μεταφορών και μετωνυμιών

ü μέσω των αναπάντεχων λέξεων

ü της μείξης καθαρεύουσας και δημοτικής

ü της χρήσης της καθημερινής γλώσσας

ü της λέξης-εικόνας (αυτής δηλαδή που ανακαλεί μια εικόνα-ανάμνηση)

Μέτρο

Στην νεοελληνική μετρική έχουμε εναλλαγή τονισμένης    (-) και άτονης συλλαβής (^)

Τα κυριότερα μέτρα της νεοελληνικής ποίησης είναι:

α) ο ίαμβος ( ^ -),

β) ο τροχαίος (- ^),

γ) ο ανάπαιστος (^ ^ -),

δ) ο δάκτυλος (- ^ ^) και

ε) ο μεσοτονικός ή αμφίβραχυς (^ – ^).

Ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το στίχο ως επτασύλλαβο, ενδεκασύλλαβο, δεκαπεντασύλλαβο κτλ. Αν από τον τελευταίο πόδα λείπουν συλλαβές, τότε λέμε ότι είναι καταληκτικός. Αν δεν λείπουν, είναι ακατάληκτος. Όταν, ο τόνος στον τελευταίο πόδα πέφτει στην λήγουσα, τότε ο στίχος είναι οξύτονος, αν στην παραλήγουσα, παροξύτονος, αν στην προπαραλήγουσα, προπαροξύτονος. 

Ομοιοκαταληξία

Δύο ή περισσότεροι στίχοι τελειώνουν με ομόηχες λέξεις

Οξύτονη : Ο τόνος στη λήγουσα

Παροξύτονη : ο τόνος στην παραλήγουσα

Προπαροξύτονη : Ο τόνος στην προπαραλήγουσα

Ζευγαρωτή : Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με το δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο, ο πέμπτος με τον έκτο κτλ.

Πλεχτή : Σε ένα τετράστιχο, ο πρώτος με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο.

Σταυρωτή : σε τετράστιχο ο πρώτος με τον τέταρτο και ο δεύτερος με τον τρίτο.

Ζευγαροπλεχτή : Σε ένα εξάστιχο, ο πρώτος με το δεύτερο, ο τέταρτος με τον πέμπτο και ο τρίτος με τον έκτο.

Ελεύθερη : χωρίς ορισμένη σειρά

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005